Nëse pësoni një iktus , mundësitë tuaja për mbijetesë varen nga shpejtësia e marrjes së kujdesit mjekësor. Kjo është arsye e mjaftueshme që të gjithë të njihen me simptomat për të cilat nevojitet njoftimi i menjëhershëm i ambulancës. Lexoni artikullin vijues për të mësuar gjithashtu rreth trajtimit dhe monitorimit të pacientëve me iktus.
Iktusi është shkaku i dytë më i zakonshëm i vdekjes dhe shkaku i tretë i aftësisë së kufizuar në të gjithë botën (1) . Gjatë historisë, njerëz të shquar, përfshirë Lenini, Faraoni Ramses II, Händel, Stalini, Goya, Dickens, Pasteur, Churchill, Berlioz, Voltaire dhe Fellini ishin të gjithë viktima të iktusit.
Një goditje e fortë e rrezikshme
Iktusi njihej që në Greqinë e lashtë, me emrin apopleksi, dhe përshkruhej si një sëmundje në të cilën pacienti bie në tokë, shpesh papritmas, dhe shtrihet atje pa pasur shqisat e tyre, ose lëvizje të vullnetshme. Kjo është arsyeja përse Hipokrati e quajti sëmundjen "plesso", që nënkupton "goditje nga rrufeja".(2) Fjala që përdorim sot e ka zanafillën në shekullin e 16-të, kur iktusi shihej si një goditje e "lëshuar" nga Perëndia. Në ditët e sotme, "iktusi" është një term përgjithësues për ngjarjet vaskulare cerebrale, pra për të gjitha çrregullimet funksionale që rezultojnë nga furnizimi i pamjaftueshëm i trurit me gjak, i ashtuquajturi iktusi ishemik. Në 80 deri në 85% të rasteve me iktus , bllokimi i enëve të gjakut bën që një zonë e trurit të furnizohet më pak me gjak, duke rezultuar në vdekjen e një pjese të trurit.(5)
Sipas përkufizimit të sotshëm, iktusi nënkupton një sindromë klinike me zhvillim të shpejtë, të shkaktuar nga ndërprerja e furnizimit të trurit me gjak dhe që karakterizohet nga shenja të disfunksionit fokal ose global, të cilat zgjasin më shumë se 24 orë ose çojnë në vdekje, dhe që konfirmohet se nuk ka asnjë shkaktar tjetër përveç një disfunksioni të sistemit vaskular cerebral. Nëse shenjat neurologjike zhduken brenda 24 orëve, episodi konsiderohet si një çrregullim i përkohshëm i qarkullimit të gjakut në tru (një goditje ishemike kalimtare, TIA).(3)
Në fillim të shekullit XX, rreth 1.1 milion banorë të Evropës pësuan një iktus çdo vit, dhe iktusi ishemik përbën afërsisht 80% të rasteve. Megjithëse incidenca globale për iktus është në rënie, normat e vërejtura tek të rinjtë janë në rritje, duke sugjeruar kështu një nevojë për strategji për të përmirësuar parandalimin. (4)
Prandaj është jashtëzakonisht e rëndësishme të ndërmerrni hapa për të parandaluar iktusin, veçanërisht përmes:
- Ushtrimeve të rregullta,
- Lënies së duhanit,
- Trajtimit efektiv të presionit të lartë të gjakut, dhe
- Ofrimit të kujdesit mjekësor të përshtatshëm për aritminë.
Shkaqet themelore
Ashtu si sëmundja ishemike e zemrës, iktusi shkaktohet nga ngurtësimi i arterieve (në terminologjinë mjekësore: arteriosklerozë ). Qarkullimi i gjakut kufizohet nga pllakat që formohen në arteriet karotide të qafës, ose mund të bllokohet edhe plotësisht nga koagulat e gjakut që shkëputen nga muri i një arterieje. Iktusi mund të shkaktohet gjithashtu nga koagulat e gjakut të krijuara në zemër ose edhe në valvulat e zemrës, që më pas mund të ndahen dhe të qarkullojnë me anë të qarkullimit të gjakut drejt enëve cerebrale, duke i bllokuar ato. Kjo ndodh më shpesh te pacientët që i janë nënshtruar një ndërhyrjeje kirurgjike në zemër ose që vuajnë nga një lloj aritmie e quajtur fibrilacion atrial . Prandaj, infarkti i zemrës dhe infarkti i trurit janë ngjarje të lidhura ngushtësisht, që kanë si shkak të njëjtën gjendje, arteriosklerozën.(5)
Megjithëse iktusi nis në mënyrë të befasishme dhe të papritur dhe zhvillohet me shpejtësi të lartë, ai është pasojë e një çrregullimi prej dekadash. Iktusi ishemik (pra iktusi i shkaktuar nga bllokimi ose mbyllja e një ene gjaku në tru) është i lidhur me më shumë se dyqind faktorë rreziku, duke përfshirë kryesisht hipertensionin, nivelet e larta të kolesterolit për shkak të çrregullimeve të metabolizimit të lipideve, diabetin, obezitetin dhe duhanpirjen. Sa më të shumtë të jenë faktorët e pranishëm të rrezikut, aq më të larta janë mundësitë që të pësoni një iktus.(6)
Koha= indet e trurit
Shpeshherë, përpara një iktusi, pacientët përjetojnë probleme të përkohshme të të folurit ose shikimit ose mpirje të gjymtyrëve, që kalojnë pas disa minutash. Ky çrregullim i përkohshëm i qarkullimit të gjakut – goditje ishemike kalimtare (TIA) në terminologjinë mjekësore – është "pararendës" i iktusit. Nëse një pacient që përjeton këto simptoma kërkon menjëherë kujdes mjekësor, trajtimi i duhur, si për shembull ndërhyrja kirurgjikale në arterien karotide ose trajtimi i aritmisë, mund ta parandalojë iktusin. Fatkeqësisht, në shumicën e rasteve, pacientët nuk i marrin me seriozitetin e duhur këto shenja paralajmëruese dhe, për rrjedhojë, pas një kohe të shkurtër, bien viktimë e një iktusi.
Simptomat e një ngjarjeje cerebrovaskulare janë shumë të qarta. Debulesa ose paraliza unilaterale e gjymtyrëve, humbja e përkohshme e shikimit në njërin sy, shikimi i dyfishtë, humbja e fushës së shikimit, vështirësia për të kuptuar ose formuar fjalë, konfuzioni, marramendja, dhimbja e kokës dhe humbja e menjëhershme e vetëdijes janë të gjitha simptoma që sinjalizojnë një iktus. Ju duhet të njoftoni menjëherë ambulancën nëse një anëtar i familjes ose dikush tjetër në rrethin tuaj buzëqesh çuditshëm duke ngritur vetëm një cep të buzës, ka vështirësi në përsëritjen e fjalive të thjeshta ose nuk është në gjendje të ngrejë të dy krahët. (7)
Kjo është një garë kundër kohës, pasi një orë e vetme vonese në trajtimin e iktusit shkakton plakje të trurit me tre vite e gjysmë, vdekjen e 2 milion neuroneve në minutë dhe shkatërrimin e rreth 700 km fije nervore në orë.(8) Për rrjedhojë, një person që pëson një iktus akut duhet të transportohet menjëherë në spital, mundësisht në një qendër neurologjike, pasi studimet ndërkombëtare kanë treguar se dritarja kohore e shpërbërjes së një koagule gjaku është vetëm tre orë nga shfaqja e simptomave të para.(9) Në këtë rast, koha është thelbësore, pasi vetëm ndërhyrja e kryer brenda kësaj dritareje kohore mund të reduktojë fizikisht mundësitë e vdekjes ose ashpërsinë dhe numrin e gjendjeve pasuese. Çdo minutë vlen; siç thonë mjekët, koha është = indi i trurit. Prandaj është e domosdoshme që, pavarësisht se ku ndodhet pacienti kur shfaqen simptomat, ai të transportohet drejt qendrës më të afërt të specializuar në trajtimin e pacientëve me iktus brenda një kohe sa më të shkurtër.
Çfarë ndodh në spital?
Më e mira do të ishte që pacienti me iktus të transportohet me ambulancë drejt një qendre neurologjike, për shkak se iktusi ishemik akut mund të trajtohet më mirë në një repart të posaçëm për iktuset. Këto qendra sigurohen që koha nga mbërritja në spital deri në fillimin e trajtimit të minimizohet, gjë që është me rëndësi jetike për trajtimin e specializuar brenda dritares së ngushtë kohore.
Për diagnostikimin, kryhet një ekzaminim fizik i ndjekur nga disa procedura të ndryshme imazherike (ekografi, CT, MRI) për të lokalizuar vendndodhjen dhe për të kuptuar shtrirjen dhe llojin e dëmtimit në tru, si dhe për të përcaktuar nëse iktusi është me origjinë ishemike (i shkaktuar nga bllokimi i enëve të gjakut në tru) apo ka ardhur si pasojë e gjakderdhjes. Në fazën akute, gjendja e sistemit nervor të pacientit, presioni i gjakut, pulsi, frymëmarrja, ekuilibri i lëngjeve dhe elektroliteve, niveli i glukozës në gjak, temperatura e trupit dhe parametrat e tjerë kryesorë fiziologjikë monitorohen në mënyrë të vazhdueshme.(9)
Fatmirësisht, tanimë jemi në gjendje të parandalojmë paralizën dhe dëmtime të tjera për shkak të iktusit, ose t'i kurojmë ato duke administruar në rrugë intravenoze një medikament për shpërbërjen e koagulave të gjakut. Sukses të madh ka patur edhe përdorimi i pajisjeve mekanike për heqjen e trombeve. Kjo procedurë e teknologjisë së lartë përfshin kalimin e një kateteri përmes një arterieje në tru për të hequr koagulën e gjakut që bllokon qarkullimin e gjakut.(10)
Jeta pas iktusit
Menjëherë pas kalimit të fazës akute dhe stabilizimit të gjendjes së pacientit fillon rehabilitimi intensiv. Rehabilitimi ka si synim të aftësojë pacientin për të qenë i pavarur, për të ecur vetë, për të rifituar aftësinë e të folurit dhe atë lokomotore, për të përmirësuar cilësinë e jetës dhe për t'u integruar në familjen dhe shoqërinë e tij.(11) Ky aktivitet i shumanshëm udhëhiqet nga një ekip rehabilitimi i përbërë nga fizioterapistë, terapistë të të folurit, psikologë dhe specialistë të tjerë të trajnuar të kujdesit shëndetësor.
Fatkeqësisht, 22% e meshkujve dhe 25% e femrave vdesin brenda një viti pasi kanë pësuar një iktus. Në periudhën menjëherë pas iktusit të parë, ekziston gjithashtu një mundësi e lartë për të pësuar një iktus tjetër.(12) Prandaj, një nga pikat kryesore të kujdesit për pacientët me iktus është shmangia e rishfaqjes së ngjarjes cerebrovaskulare, si dhe parandalimi i komplikacioneve të tjera. Pacientët pas iktusit duhet të kryejnë kontrolle të rregullta shëndetësore dhe të marrin disa barna, duke përfshirë barna për uljen e presionit të gjakut, reduktimin e niveleve të kolesterolit dhe frenimin e bashkimit të pllakëzave të gjakut dhe krijimin e koagulave të gjakut. Mund të nevojitet edhe një ndërhyrje kirurgjikale për korrigjimin e ngushtimit të arteries karotide. Së pari, pacientët duhet të lënë zakonet e dëmshme, kryesisht duhanin dhe konsumin e tepërt të alkoolit.(13)
Referenca:
- (1) Johnson W, Onuma O, Owolabi M, Sachdev S. Stroke: a global response is needed. Bull World Health Organ. 2016;94(9):634-634A. doi:10.2471/BLT.16.181636. Return to content
- (2) Tsoucalas G, Papaioannou TG, Karamanou M. The Hippocratic Doctrine of "the Acute Brain Suffering" as the Brain Stroke. J Stroke Cerebrovasc Dis. 2019;28(2):412-417. doi:10.1016/j.jstrokecerebrovasdis.2018.10.017. Return to content
- (3) Abbott AL, Silvestrini M, Topakian R, et al. Optimizing the Definitions of Stroke, Transient Ischemic Attack, and Infarction for Research and Application in Clinical Practice. Front Neurol. 2017;8:537. Published 2017 Oct 18. doi:10.3389/fneur.2017.00537. Return to content
- (4) Béjot Y, Bailly H, Durier J, Giroud M. Epidemiology of stroke in Europe and trends for the 21st century. Presse Med. 2016;45(12 Pt 2):e391-e398. doi:10.1016/j.lpm.2016.10.003. Return to content
- (5) Knight-Greenfield A, Nario JJQ, Gupta A. Causes of Acute Stroke: A Patterned Approach. Radiol Clin North Am. 2019;57(6):1093-1108. doi:10.1016/j.rcl.2019.07.007. Return to content
- (6) Grysiewicz RA, Thomas K, Pandey DK. Epidemiology of ischemic and hemorrhagic stroke: incidence, prevalence, mortality, and risk factors. Neurol Clin. 2008;26(4):871-vii. doi:10.1016/j.ncl.2008.07.003. Return to content
- (7) Yew KS, Cheng EM. Diagnosis of acute stroke. Am Fam Physician. 2015;91(8):528-536. Return to content
- (8) Saver JL. Time is brain--quantified. Stroke. 2006;37(1):263-266. doi:10.1161/01.STR.0000196957.55928.ab. Return to content
- (9) Powers WJ, Rabinstein AA, Ackerson T, et al. 2018 Guidelines for the Early Management of Patients With Acute Ischemic Stroke: A Guideline for Healthcare Professionals From the American Heart Association/American Stroke Association [published correction appears in Stroke. 2018 Mar;49(3):e138] [published correction appears in Stroke. 2018 Apr 18;:]. Stroke. 2018;49(3):e46-e110. doi:10.1161/STR.0000000000000158. Return to content
- (10) Campbell BC. Thrombolysis and Thrombectomy for Acute Ischemic Stroke: Strengths and Synergies. Semin Thromb Hemost. 2017;43(2):185-190. doi:10.1055/s-0036-1585078. Return to content
- (11) Winstein CJ, Stein J, Arena R, et al. Guidelines for Adult Stroke Rehabilitation and Recovery: A Guideline for Healthcare Professionals From the American Heart Association/American Stroke Association [published correction appears in Stroke. 2017 Feb;48(2):e78] [published correction appears in Stroke. 2017 Dec;48(12 ):e369]. Stroke. 2016;47(6):e98-e169. doi:10.1161/STR.0000000000000098. Return to content
- (12) Jonathan B. Towne, Larry H. Hollier. Complications in Vascular Surgery, Second Edition. CRC Press, 2004. Return to content
- (13) Bailey RR. Lifestyle Modification for Secondary Stroke Prevention. Am J Lifestyle Med. 2016;12(2):140-147. Published 2016 Feb 21. doi:10.1177/1559827616633683. Return to content
Artikuj të ngjashëm:
Tabletat Aspirin® Protect rekomandohen për uljen e rrezikut të vdekshmërisë tek pacientët që dyshohen për infarkt akut të miokardit ; për uljen e rrezikut të sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë tek pacientët me infarkt miokardi të mëparshëm; për parandalimin dytësor të insultit cerebral; për uljen e rrezikut të pamjaftueshmërisë së përkohëshme të qarkullimit në tru (i quajtur ataku ishemik tranzitor) dhe insultit cerebral tek pacientët me atak ishemik tranzitor; për uljen e rrezikut të sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë tek pacientët me angina pektoris të qëndrueshme e të paqëndrueshme (sëmundje kardiake të karakterizuara nga dhimbje spastike, kontraktuese në gjoks); për parandalimin e bllokimit të qarkullimit si pasojë e mpiksjes së gjakut (tromboembolizmit) pas disa lloj ndërhyrjesh kirurgjikale vaskulare; për uljen e rrezikut të infarktit parësor të miokardit tek personat me faktorë rreziku kardiovaskular (si diabet mellitus, hiperlipidemi , hipertension, obezitet , duhanpirje, moshë e madhe).
Bar pa recetë me përmbajtje acidi acetilsalicilik. Bayer d.o.o Zyre Perfaqësie Tiranë
Rruga Elbasanit, nr 60, Pall Gerard-A. 1, shk 1/1. Tiranë, Shqipëri
Përpara përdorimit lexoni më kujdes udhëzimet për përdorimin, dhe konsultohuni me farmacistin ose mjekun tuaj për rreziqet ose efektet e padëshiruara të mundshme.